Người hay chê bai có phải là người thật sự giỏi?

Trong đời sống thường nhật, có một hiện tượng quen thuộc mà ta dễ dàng bắt gặp ở bất cứ đâu, nơi công sở, mạng xã hội, thậm chí trong gia đình hay bạn bè: những người thường xuyên buông lời chê bai, dè bỉu, phán xét người khác. 

Điều đáng nói là, lời chê ấy thường không xuất phát từ tinh thần góp ý xây dựng hay hiểu biết cao sâu, mà từ một tâm lý ganh ghét, bất mãn và nhỏ hẹp.

Bài viết dưới đây không chỉ là một nhận định đơn thuần, mà còn là một tấm gương soi chiếu, giúp độc giả nhận diện được những điều uẩn khuất trong tương giao giữa người và người.

1. Ghen tỵ, căn gốc của chê bai độc hại

Tâm đố kỵ là một trong những trạng thái tinh thần tiêu cực nhất, được mô tả từ thời cổ đại đến hiện đại. Trong văn hóa truyền thống phương Đông, đố nghĩa là không muốn người khác hơn mình, kỵ là sợ người khác giỏi hơn mình. Hai chữ ghép lại thành “đố kỵ”, tức là tâm không thể chấp nhận ánh sáng hoặc ưu điểm của người khác, dù người kia không ảnh hưởng trực tiếp gì đến bản thân.

Tôi từng đọc qua câu: “Thấy người hiền mà không ưa, thấy người tài mà bĩu môi, chính là bắt đầu của suy đồi đạo đức.”

Người hay chê bai thường không nhận ra rằng, mỗi lần buông một lời gièm pha, là một lần phơi bày nỗi bất an sâu thẳm trong tâm hồn họ. Họ không thể chịu nổi khi người khác được ca ngợi hay có điều gì tốt, bởi điều đó khiến họ thấy trống rỗng trong chính mình. Họ muốn người khác như họ, hoặc kém hơn họ thì họ mới an lòng

Vậy nên, chê bai trở thành vũ khí duy nhất còn sót lại, một cách rẻ tiền nhưng nhanh chóng để cảm thấy mình “vượt trội”.

2. Người thật sự giỏi thường không chê bai mà chỉ giúp đỡ

Người có trí tuệ và tu dưỡng thật sự, không bao giờ dễ dàng mở miệng phán xét ai, dù người đó có như thế nào. Vì họ hiểu một điều giản dị mà sâu xa: “Mỗi người là một bối cảnh, một câu chuyện, một gánh nặng riêng biệt.” 

Họ có thể thấy rõ lỗi lầm người khác, nhưng họ khác với kẻ đố kỵ ở điểm, họ có thể bình tĩnh, khoan dung, khiêm nhường mà chỉ ra khuyết điểm người khác.

Nếu một người thật sự thấu hiểu người khác, họ sẽ không oán trách, càng không nói đến việc ghen tỵ, bất mãn, hay khó chịu. Đây là dấu hiện rõ ràng để phân biệt. Sự khó chịu chỉ đến khi cái tôi bị va chạm.

Họ không chê bai bởi vì:

• Họ quá bận rộn để hoàn thiện chính mình, không có thời gian để phán xét người khác.
• Họ từng đi qua khổ đau, từng vấp ngã, nên họ hiểu rằng, ai cũng đang cố gắng sống một cách tốt nhất trong điều kiện của mình.
• Họ không cần hạ thấp ai, bởi lòng họ đủ rộng để đón nhận sự khác biệt, và ánh mắt họ đủ sáng để thấy được cái hay trong từng người.

Trong “Luận Ngữ”, Khổng Tử nói:

“Quân tử hòa nhi bất đồng, tiểu nhân đồng nhi bất hòa.”
(Người quân tử sống hài hòa nhưng không hùa theo, kẻ tiểu nhân chỉ biết a dua nhưng chẳng có lòng vị tha.)

Người trí huệ nhìn người khác bằng ánh mắt tôn trọng và độ lượng, không cần lên mặt dạy đời, không cần nói lời cay nghiệt. Chính sự im lặng ấy lại khiến người đối diện cảm thấy được soi sáng và thấu hiểu. Đó chính là thứ vô hình nhưng lại có sức cảm hóa mạnh mẽ nhất. 

Lấy một ví dụ về người Trí, nhưng không hoàn toàn đúng, ví dụ chỉ mang tính gợi ý: một người biết chăm sóc bản thân, họ chăm sóc làn da của mình rất tốt, rất đặt tâm vào điều đó. 

Một hôm, họ đi dự một buổi tiệc cùng bạn bè, ai cũng đều thấy rằng da họ rất sáng và mịn màng, có người thầm khen ngợi, có người khen trực tiếp. Ở đây nói lên một vấn đề: Đức Hạnh của bạn cũng sẽ như vậy, khi bạn không ngừng tu dưỡng bản thân, người khác tự khắc cảm nhận được, bạn không cần dán dòng chữ vào người và hét lớn mình là người có Đức Hạnh. Nhưng người có sự đố kỵ họ sẽ bóp méo sự thật đó. 

3. Chê bai để che giấu sự thua kém

Không ít người dùng chê bai như một lớp mặt nạ để che đậy cảm giác thất bại hoặc tự ti trong lòng mình. Họ không dám đối diện với sự thật rằng mình còn chưa hoàn thiện, nên họ làm giảm giá trị của người khác, để không cảm thấy mình thua kém.

Giống như người đứng dưới chân núi, không thể trèo lên cao, bèn nói: “Đỉnh núi có gì hay đâu, cũng chỉ là đá lạnh.” Họ đâu biết rằng đỉnh núi là nơi gần trời nhất, nơi mà chỉ những ai bền chí, nhẫn nại và dũng cảm mới chạm đến được.

Càng nhiều ganh tỵ, con người càng trở nên hẹp hòi, và rồi tự mình thu hẹp cuộc sống của chính mình trong chiếc lồng giam bằng ngôn từ cay độc.

4. Hiểm họa từ lời chê bai vô căn cứ

Lời chê, nếu không đúng lúc và không có thiện tâm, có thể:

• Làm tổn thương sâu sắc lòng tự trọng của người khác.
• Phá vỡ các mối quan hệ, gây chia rẽ trong tập thể.
• Tạo ra bầu không khí tiêu cực, nghi kỵ, xa cách.

Về mặt tâm linh, người xưa dạy rằng khẩu nghiệp nặng hơn cả thân nghiệp, vì lời nói như mũi tên vô hình, một khi bắn ra thì khó mà thu lại được.
Người hay chê bai không chỉ gây hại cho người khác mà còn gieo quả xấu cho chính mình: cô lập, nghiệp lực, và thiếu thanh thản nội tâm.

5. Phân biệt giữa “chê bai” và “phê bình chính đáng”

Công bằng mà nói, không phải ai nói điều tiêu cực cũng là kẻ đố kỵ. Sự phê bình chính đáng là cần thiết để giúp người khác hoàn thiện, và góp phần xây dựng xã hội tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, điểm khác biệt nằm ở:

Vì vậy, muốn phân biệt đâu là lời chê vô ích và đâu là lời góp ý chân thành, cần soi vào tâm người nói, chứ không chỉ nhìn câu chữ.

6. Làm sao để không trở thành người hay chê bai?

Nếu không muốn mình trở thành một người gieo rắc bóng tối bằng ngôn từ, hãy:

• Tự phản tỉnh mỗi ngày: Trước khi phán xét ai đó, hãy hỏi: “Liệu mình đã sống tốt hơn họ chưa?”

• Tập khen người khác: Người có thể khen cái hay của người khác, chính là người có nội lực.

• Nuôi dưỡng lòng từ bi và cảm thông: Hiểu rằng mỗi người đều đang vật lộn với đời theo cách riêng.

• Học cách im lặng đúng lúc: Im lặng không phải vì yếu đuối, mà vì biết tôn trọng và giữ gìn phúc phần của bản thân.

Nguyên Tác An Hậu 

• Giữ tâm như nước, ấy là lẽ dưỡng mệnh lâu dài
• Tự tại sao tấm mặt nạ – Lột bỏ để trở về với chính mình
• Học thức và làm người – Một lỗ hỏng âm thầm trong guồng máy hiện đại