Học thức và làm người – Một lỗ hổng âm thầm trong guồng máy hiện đại

Có câu thế này, rất không dễ nghe, nhưng là thật: “Đại học không dạy cách làm người, xã hội lại không chấp nhận người chưa biết sống.”

Câu nói ngắn gọn này đã chỉ ra một nghịch lý chấn động của xã hội hiện đại: sự thiếu vắng một nền tảng đạo đức và giáo dưỡng cá nhân. trong khi xã hội lại vận hành trên những yêu cầu ngầm về nhân cách. Đây không chỉ là một lời phê phán, mà là hồi chuông cảnh tỉnh cho cả một nền văn minh đang dần xa rời bản chất từ gốc rễ nhất.

I. Bức tranh nghịch lý: Học thức không đại diện được cho nhân cách 

1. Đại học: Rèn năng lực nhưng bỏ quên nhân tâm

Trải qua 12 năm phổ thông và 4 – 6 năm đại học, phần lớn học sinh được trang bị rất nhiều kiến thức chuyên ngành, kỹ năng kỹ thuật, ngôn ngữ học thuật và công cụ tư duy phân tích. Thế nhưng, những điều căn bản về làm người như:

• Làm sao để giữ chữ tín?
• Làm sao để giao tiếp có hiệu quả, thấu hiểu, khoan dung với người khác?
  Làm sao để chấp nhận thất bại, tha thứ, kiểm soát cảm xúc, cư xử tử tế…
  … lại hầu như không được dạy một cách nghiêm túc và có hệ thống.

Nhiều bạn trẻ sau đại học ra trường, giỏi kỹ thuật nhưng rất yếu về lễ độ, giỏi biện luận nhưng không biết lắng nghe, giỏi phản biện nhưng thiếu lòng trắc ẩn, giỏi CV nhưng dở EQ, thì thất bại không đến từ năng lực mà từ cách họ hiện diện trong đời sống thực.

Chúng ta cần nhìn nhận một thực tế đầy đau đớn rằng: Họ có thể là những “cỗ máy tư duy” được rèn luyện tốt, nhưng là những “con người tâm hồn” chưa hề được uốn nắn.

2. Xã hội: Không khoan dung với sự vụng về nhân cách

Xã hội hiện đại, vốn mang đầy tính cạnh tranh và khắc nghiệt, lại không có sự nhẫn nại cho “người đang học làm người”. Không ai dừng lại để chỉ bạn rằng:

• Giao tiếp không chỉ là nói, mà còn là tinh tế.
• Làm việc không chỉ là năng suất, mà còn là đạo đức hành xử.
• Thành công không chỉ đến từ kỹ năng, mà còn đến từ phẩm cách.

Người non nớt bị gạt ra bên lề bằng ánh nhìn khinh miệt, người vụng về bị cô lập, người ích kỷ bị xa lánh, và từ đó, họ bước vào vòng xoáy của sự chối bỏ – tổn thương – phòng vệ – lệch lạc.

Kết quả là một thế hệ người trẻ, đứng giữa hai cực: được kỳ vọng như người trưởng thành, nhưng chưa từng được rèn thành nhân cách. 

II. Vì đâu mà ra nông nỗi này?

1. Nền giáo dục vị bằng cấp, xem nhẹ làm người

Hệ thống giáo dục đại học hiện nay đa phần chạy theo các chuẩn hóa: tín chỉ, đầu ra, điểm số, kỹ năng nghề nghiệp. Trong đó, khái niệm “làm người” bị xem là “mềm”, “phi khoa học”, “không đo lường được”.

Thầy cô thì mải mê chạy KPI, học trò thì đắm chìm trong kiến thức chuyên môn, và cả hai bên vô tình bỏ quên điều quan trọng nhất: tu dưỡng tâm hồn.

Hơn nữa, việc giáo dục đạo đức nếu có, thường chỉ dừng lại ở mức “giáo điều”, “lý thuyết”, hoặc biến thành khẩu hiệu khô cứng, không đủ sâu để cảm hóa người học.

Người ta có dạy vô vàn các khóa đào tạo về kỹ năng giao tiếp, về cách đọc vị, về sống healthy, về khả năng thuyết phục đám đông, nhưng người ta lại không thật sự sống thật với nó, người ta chỉ xem nó như một thứ công cụ. Điều đáng buồn nhất là, khi một người nếu xem đạo đức, văn hóa, chỉ là công cụ để đạt được vẻ bề ngoài, đánh bóng cá nhân, đạt được lợi ích cá nhân, đó mới thực sự là điều đáng buồn nhất. 

2. Gia đình buông lỏng vai trò Đạo Dưỡng

Gia đình, vốn là nền móng ban đầu để một con người học cách sống, cũng đang lung lay khi:

• Cha mẹ bận rộn mưu sinh, ít trò chuyện, ít lắng nghe con.
• Trẻ em được nuông chiều, khen ngợi quá mức, ít bị uốn nắn sai trái nhỏ.
• Nhiều phụ huynh chú trọng thành tích học tập hơn là nhân cách.

Khi đạo làm người không được gieo từ nhỏ, thì tới khi lớn, chưa muộn, nhưng đã khó.

3. Xã hội thực dụng hóa nhân sinh

Chúng ta đang sống trong một xã hội mà:

• Sự thành công được định nghĩa bằng tiền tài và địa vị.
• Nhân cách tốt thì “đáng quý” nhưng không được coi là “thiết yếu”.
• Người sống tử tế dễ bị xem là “khờ khạo”, người sống thật lại bị nói là “thiếu khôn ngoan”.

Tất cả những điều đó khiến nhiều người tin rằng làm người tử tế không cần thiết bằng việc giỏi giang và thành đạt. Và chính niềm tin sai lệch ấy đang góp phần làm bào mòn đạo đức xã hội.

III. Hệ quả: Một xã hội phát triển nhưng rạn vỡ trong im lặng

1. Suy sụp tinh thần nơi người trẻ

Khi người trẻ được đào tạo để giỏi nhưng không được chuẩn bị để đối mặt với tổn thương, mâu thuẫn, phê bình, thua cuộc, cô đơn… thì họ rất dễ suy sụp khi va chạm thực tế.

Sự trầm cảm, lo âu, bất mãn xã hội ngày càng tăng không hẳn vì họ yếu đuối, mà vì họ chưa từng được học cách đứng vững trong đời. Họ nghĩ rằng miễn là có bằng cấp, bước ra ngoài xã hội, họ sẽ được vị trí và công việc phù hợp. Nhưng đời đâu màu hồng như vậy. 

Sự phấn đấu chú trọng quá mức về học thức, năng lực của bản thân, truy cầu theo đuổi lợi ích dần dần sẽ khiến cho nội tâm một người ngày càng nông cạn và vật chất hóa. Rồi họ sẽ không còn tin vào Định Mệnh, vào nhân quả, vào quy luật tự nhiên. Đó mới là gốc rễ vấn đề. 

2. Đứt gãy các mối quan hệ giữa người với người

Khi nhân cách không được nuôi dưỡng, người ta dần sống ích kỷ, phản ứng cực đoan, thiếu đồng cảm. Quan hệ xã hội vì thế mà trở nên lạnh nhạt, thô ráp, thậm chí nguy hiểm:

• Gia đình tan vỡ vì thiếu thấu hiểu.
• Đồng nghiệp đấu đá vì lòng đố kỵ.
• Người yêu xa rời vì thiếu trưởng thành cảm xúc.

3. Sự suy đồi văn hóa xã hội theo chiều sâu

Xã hội hiện đại phát triển về công nghệ, cơ sở hạ tầng, nhưng đạo đức lại xuống cấp. Người ta đầu tư cho AI, cho robot, nhưng quên đầu tư cho việc “làm người” của chính mình. Đó là một dạng tiến bộ một chiều, thiếu bền vững.

IV. Phá lỗ hổng: Làm sao để hàn gắn?

1. Giáo dục phải trở lại gốc: Dạy làm người trước khi dạy làm nghề

• Học triết học, đạo đức, lịch sử nhân loại không chỉ để biết mà để sống tốt hơn.
• Cần những môn học không đào tạo kỹ năng, mà rèn luyện phẩm hạnh, bản lĩnh sống, trau dồi văn hóa truyền thống chân chính. 

Học vấn là gốc, nhưng nhân cách là rễ. Gốc không rễ thì cây đổ theo gió.

2. Phụ huynh: Phải trở thành “người thầy đầu tiên”

• Cha mẹ nên dạy con từ điều nhỏ: biết xin lỗi, biết kiên nhẫn, biết nhường nhịn.
• Phê bình đúng lúc, định hình thói quen nhân cách ngay từ tuổi thơ.

3. Người trẻ: Phải tự học, tự tỉnh

• Trong xã hội này, học làm người là môn học không ai ép buộc nhưng ai không học thì sẽ đau đớn.
• Tự đọc, tự trải nghiệm, tự tỉnh ngộ, tự điều chỉnh, là cách duy nhất để trưởng thành thật sự.

V. Trở về cái gốc làm người

Một tấm bằng đại học sẽ mở cho bạn cánh cửa sự nghiệp. Nhưng chỉ nhân cách mới mở cho bạn cánh cửa lòng người.

Đừng trách xã hội quá khắt khe. Vì làm người, chưa bao giờ là môn học bắt buộc, nhưng lại luôn là bài kiểm tra bắt buộc trong đời bạn.

“Người có học mà thiếu đức, chẳng khác gì con thuyền lớn không bánh lái, đi xa mà không biết về đâu.”

Nguyên Tác An Hậu 

• Mạn đàm: Không oán, không hận, không day dưa
• Không cầu mà được, khi thiện niệm giao cảm trời cao
• Thuận theo Đạo Trời – Lặng lẽ nhận ân sủng